Nghèo đói là gì? Các nghiên cứu khoa học về Nghèo đói

Khái niệm nghèo đói

Nghèo đói là tình trạng thiếu hụt có hệ thống về nguồn lực vật chất và phi vật chất khiến cá nhân hoặc hộ gia đình không thể đáp ứng các nhu cầu cơ bản như dinh dưỡng đầy đủ, nước sạch, nhà ở an toàn, chăm sóc sức khỏe thiết yếu, giáo dục phổ cập và tham gia kinh tế – xã hội một cách có phẩm giá. Cách hiểu hiện đại xem nghèo đói không chỉ là thiếu thu nhập mà còn là sự tước đoạt cơ hội, năng lực và tiếng nói, gắn với rủi ro tổn thương trước các cú sốc kinh tế, dịch bệnh và thiên tai.

Các định nghĩa vận hành thường dựa trên ngưỡng (chuẩn nghèo) để tách nhóm nghèo với nhóm không nghèo. Theo Ngân hàng Thế giới, nghèo cùng cực hiện đo bằng mức chi tiêu dưới 2,15 USD/ngày theo sức mua tương đương (PPP 2017), phản ánh khả năng trang trải rổ nhu cầu tối thiểu ở phạm vi toàn cầu. Cách tiếp cận quyền năng – năng lực (capabilities approach) nhấn mạnh tự do thực hiện những điều con người có lý do để coi là giá trị, do đó việc mở rộng dịch vụ công cơ bản và an sinh xã hội là trọng tâm giảm nghèo.

Trong hoạch định chính sách, nghèo đói thường được lồng ghép với mục tiêu phát triển bền vững, bảo đảm không ai bị bỏ lại phía sau. Chuẩn hóa khái niệm giúp so sánh quốc tế, nhưng cũng cần thích ứng bối cảnh địa phương (giá cả, cấu trúc chi tiêu, tập quán). Các bộ chỉ tiêu bổ trợ như tiếp cận điện, internet, bảo hiểm y tế, tài khoản tài chính được dùng để nắm bắt chiều cạnh phi thu nhập; xem thêm khuôn khổ SDG 1 của Liên Hợp Quốc tại sdgs.un.org/goals/goal1.

Phân loại nghèo đói

Nghèo đói được phân loại nhằm phục vụ mục tiêu đo lường và can thiệp. Nghèo tuyệt đối xác định theo ngưỡng tiêu dùng/thu nhập tối thiểu để đáp ứng rổ hàng hóa – dịch vụ thiết yếu; nghèo tương đối phản ánh vị thế của cá nhân so với mặt bằng xã hội (thường dùng ngưỡng phần trăm trung vị thu nhập); nghèo đa chiều mở rộng vượt qua thu nhập để nắm bắt thiếu hụt trong giáo dục, y tế và điều kiện sống, như cách tiếp cận của OPHI và UNDP.

Bên cạnh phân loại theo chiều đo lường, thực tiễn thường phân nhóm theo đối tượng hoặc bối cảnh: nghèo đô thị và nghèo nông thôn; nghèo động (chuyển dịch theo thời gian) và nghèo tĩnh (kéo dài); nghèo theo vòng đời (trẻ em, người cao tuổi); nghèo do cú sốc (dịch bệnh, thiên tai) so với nghèo cơ cấu (thiếu tài sản sản xuất, đất đai, kỹ năng). Phân nhóm này định hướng chính sách mục tiêu như trợ giúp tiền mặt có điều kiện, tăng cường dịch vụ cơ bản, hay tạo việc làm thích ứng biến đổi khí hậu.

Bảng tóm tắt các phân loại thường gặp và gợi ý chính sách:

Loại nghèo	Tiêu chí đặc trưng	Ví dụ chỉ số	Hàm ý chính sách
Tuyệt đối	Vượt/không vượt ngưỡng nhu cầu tối thiểu	2,15 USD PPP/ngày (World Bank)	Trợ cấp thu nhập, trợ giá lương thực, bảo vệ giá
Tương đối	Thu nhập < 50–60% trung vị	Tỷ lệ nghèo tương đối	Chính sách thuế – chuyển nhượng, tiền lương tối thiểu
Đa chiều	Thiếu hụt trong ≥ k chiều phi thu nhập	MPI (OPHI, UNDP)	Mở rộng dịch vụ y tế, giáo dục, nhà ở, nước sạch
Động	Rơi vào/thoát nghèo theo thời gian	Panel poverty rate	Bảo hiểm xã hội, quản lý rủi ro, giảm dễ tổn thương

Nguyên nhân của nghèo đói

Nguyên nhân mang tính đa tầng, tương tác giữa yếu tố cá nhân, hộ gia đình và cấu trúc thể chế. Ở cấp vi mô, thiếu vốn con người (trình độ học vấn, kỹ năng), sức khỏe kém, rào cản giới, chuẩn mực xã hội hạn chế quyền tự chủ làm suy giảm năng suất và thu nhập. Ở cấp hộ, hạn chế tài sản sản xuất (đất đai, công cụ), tiếp cận tín dụng và bảo hiểm yếu khiến hộ dễ tổn thương trước cú sốc giá cả, dịch bệnh, thời tiết.

Ở cấp vĩ mô, tăng trưởng thấp và bất bình đẳng cao làm hiệu quả xóa đói giảm sút; thất bại thị trường lao động (thất nghiệp dài hạn, phi chính thức phổ biến), thể chế yếu kém, tham nhũng, xung đột và bất ổn chính trị gây đứt gãy sinh kế. Yếu tố môi trường – khí hậu như hạn hán, lũ lụt, xâm nhập mặn làm giảm năng suất nông nghiệp, gia tăng di cư bắt buộc; xem phân tích rủi ro khí hậu của IPCC và mối liên hệ nghèo – khí hậu trong tài liệu của World Bank.

Các đường dẫn cơ chế thường gặp:

• Bẫy nghèo tài sản: tích lũy thấp → đầu tư thấp → năng suất thấp → thu nhập thấp.
• Thiếu hụt dịch vụ công: trường học, trạm y tế xa hoặc chất lượng thấp → vốn con người kém.
• Rủi ro và thiếu bảo hiểm: cú sốc → bán tháo tài sản → suy giảm năng lực tạo thu nhập lâu dài.
• Phân biệt đối xử: giới, dân tộc thiểu số → hạn chế tiếp cận việc làm, tín dụng, đất đai.

Đo lường nghèo đói

Đo lường là nền tảng của chẩn đoán và thiết kế chính sách. Tiếp cận theo thu nhập/chi tiêu dựa trên chuẩn nghèo cho phép xây dựng các chỉ số như tỷ lệ nghèo (headcount ratio), khoảng cách nghèo (poverty gap) và mức bình phương khoảng cách nghèo (squared poverty gap) để phản ánh độ sâu và mức độ nghiêm trọng của nghèo. Chuẩn nghèo toàn cầu do World Bank ban hành (2,15; 3,65; 6,85 USD PPP/ngày) cho phép so sánh xuyên quốc gia, trong khi chuẩn nghèo quốc gia phản ánh bối cảnh giá cả và cấu trúc tiêu dùng nội địa.

Các chỉ số công thức phổ biến: $H = \frac{q}{n}$ với $H$ là tỷ lệ nghèo, $q$ số người nghèo, $n$ tổng dân số; $PG = \frac{1}{n}\sum_{i=1}^{q} \frac{z - y_i}{z} \cdot \mathbf{1}(y_i < z)$ là khoảng cách nghèo (z: chuẩn nghèo, y_i: thu nhập/chi tiêu); $HDI = (I_{health} \times I_{education} \times I_{income})^{1/3}$ minh họa đo lường phát triển con người do UNDP công bố, bổ trợ cho nhìn nhận rộng hơn về phúc lợi.

Đo lường nghèo đa chiều (MPI) xác định các chiều thiếu hụt (ví dụ: đi học, tử vong trẻ em, dinh dưỡng, nước sạch, vệ sinh, điện, nhà ở, tài sản) và ngưỡng cắt để phân loại nghèo; xem phương pháp luận tại OPHI. Thực hành hiện đại khuyến nghị kết hợp điều tra hộ gia đình, dữ liệu hành chính và nguồn lớn (satellite, viễn thông) để cập nhật nhanh, đồng thời áp dụng kỹ thuật học máy để lập bản đồ nghèo ở độ phân giải không gian cao phục vụ nhắm mục tiêu can thiệp.

Tác động của nghèo đói

Nghèo đói tạo ra những tác động toàn diện, không chỉ giới hạn trong lĩnh vực kinh tế mà còn ảnh hưởng sâu rộng đến sức khỏe, giáo dục, an ninh xã hội và sự ổn định chính trị. Ở cấp cá nhân và hộ gia đình, thiếu hụt thu nhập kéo theo suy dinh dưỡng, thiếu tiếp cận chăm sóc y tế, và giảm khả năng tích lũy vốn con người. Ở cấp cộng đồng và quốc gia, nghèo đói làm giảm năng suất lao động, hạn chế tiêu dùng, kéo chậm tốc độ tăng trưởng và tạo ra vòng xoáy bất bình đẳng.

Hậu quả về sức khỏe thể hiện rõ rệt: trẻ em trong hộ nghèo có nguy cơ tử vong cao hơn, tỷ lệ suy dinh dưỡng và thấp còi cao hơn so với nhóm không nghèo. Người nghèo thường có ít khả năng tiếp cận dịch vụ y tế chất lượng, dẫn đến bệnh tật kéo dài, giảm năng lực lao động. Về giáo dục, nghèo đói khiến trẻ em phải bỏ học sớm để tham gia lao động, làm mất đi cơ hội cải thiện thu nhập trong tương lai. Đây là một cơ chế then chốt dẫn đến tái sản xuất nghèo đói qua nhiều thế hệ.

Tác động xã hội của nghèo đói bao gồm gia tăng tội phạm, bất ổn chính trị và xung đột. Sự chênh lệch giàu nghèo có thể làm suy giảm niềm tin vào thể chế, gây ra tình trạng phân cực xã hội. Theo UNDP, bất bình đẳng và nghèo đói kéo dài là một trong những nguyên nhân chính gây xung đột nội bộ ở nhiều quốc gia đang phát triển.

Nghèo đói toàn cầu và khu vực

Theo Ngân hàng Thế giới, đến năm 2022 vẫn có khoảng 650 triệu người sống dưới chuẩn nghèo cùng cực (2,15 USD PPP/ngày). Tỷ lệ nghèo giảm mạnh trong ba thập kỷ qua, đặc biệt tại Đông Á, nhờ tăng trưởng kinh tế nhanh và chính sách giảm nghèo có mục tiêu. Tuy nhiên, thành tựu này không đồng đều và nhiều khu vực vẫn duy trì mức nghèo cao.

Khu vực châu Phi hạ Sahara hiện là nơi tập trung nhiều người nghèo nhất, chiếm hơn một nửa tổng số người nghèo toàn cầu. Ở Nam Á, tỷ lệ nghèo đã giảm nhưng số lượng tuyệt đối vẫn rất lớn do dân số đông. Các nền kinh tế đang chuyển đổi ở Mỹ Latinh và Đông Âu cũng đối mặt với thách thức nghèo tương đối và bất bình đẳng cao. Đặc biệt, đại dịch COVID-19 đã đẩy thêm khoảng 70 triệu người vào cảnh nghèo cùng cực chỉ trong năm 2020.

So sánh tỷ lệ nghèo tuyệt đối (% dân số sống dưới chuẩn 2,15 USD PPP/ngày) theo khu vực (số liệu WB 2021):

Khu vực	Tỷ lệ nghèo (%)
Châu Phi hạ Sahara	35–40
Nam Á	12–15
Đông Á & Thái Bình Dương	2–3
Mỹ Latinh & Caribe	4–5

Biến đổi khí hậu và nghèo đói

Biến đổi khí hậu đang trở thành nhân tố gia tăng nghèo đói. Tác động của thời tiết cực đoan, hạn hán, lũ lụt và nước biển dâng đặc biệt nghiêm trọng đối với người nghèo vì họ thường sống trong khu vực dễ bị tổn thương, phụ thuộc vào nông nghiệp mưa phụ thuộc, và thiếu khả năng ứng phó. Theo Báo cáo IPCC, biến đổi khí hậu có thể khiến thêm hàng chục triệu người rơi vào cảnh nghèo vào năm 2030.

Các con đường chính qua đó biến đổi khí hậu ảnh hưởng đến nghèo:

• Mất mùa, suy giảm năng suất nông nghiệp → giảm thu nhập nông hộ
• Thiên tai phá hủy nhà cửa, cơ sở hạ tầng → tăng chi phí phục hồi
• Bùng phát dịch bệnh liên quan đến nước và vector (sốt rét, sốt xuất huyết)
• Di cư bắt buộc từ vùng bị ảnh hưởng → mất ổn định sinh kế

Ngân hàng Thế giới cảnh báo trong báo cáo Climate Change and Poverty rằng nếu không có chính sách thích ứng, biến đổi khí hậu có thể đảo ngược thành quả giảm nghèo toàn cầu trong 20 năm qua.

Chính sách và giải pháp giảm nghèo

Giảm nghèo là một trong những mục tiêu trọng tâm của SDG 1 – Chấm dứt nghèo đói. Các giải pháp giảm nghèo có hiệu quả thường là kết hợp giữa tăng trưởng kinh tế bao trùm, chính sách phân phối công bằng và bảo vệ xã hội. Cách tiếp cận đa chiều khuyến nghị không chỉ tập trung vào thu nhập mà còn mở rộng sang dịch vụ cơ bản và khả năng tiếp cận cơ hội.

Một số chiến lược chính:

1. Đầu tư vào giáo dục và y tế để nâng cao vốn con người
2. Tạo việc làm bền vững, hỗ trợ doanh nghiệp vừa và nhỏ
3. Chính sách an sinh xã hội: trợ cấp tiền mặt, bảo hiểm y tế, lương hưu
4. Giảm bất bình đẳng giới, trao quyền kinh tế cho phụ nữ
5. Ứng phó biến đổi khí hậu, tăng cường khả năng chống chịu

Kinh nghiệm từ nhiều quốc gia cho thấy chương trình trợ cấp tiền mặt có điều kiện (Conditional Cash Transfers – CCTs) như Bolsa Família (Brazil) hay Oportunidades (Mexico) đã giúp cải thiện giáo dục, y tế và giảm nghèo đa chiều hiệu quả.

Triển vọng và thách thức

Triển vọng giảm nghèo toàn cầu phụ thuộc vào khả năng duy trì tăng trưởng kinh tế bao trùm, cải thiện quản trị và ứng phó với các cú sốc toàn cầu. Mặc dù tỷ lệ nghèo cùng cực đã giảm mạnh, song những thách thức mới như đại dịch, xung đột, khủng hoảng kinh tế và biến đổi khí hậu có thể đảo ngược thành quả. Nhiều quốc gia thu nhập trung bình đang đối mặt với "bẫy nghèo mới" khi phần lớn dân số không còn nghèo cùng cực nhưng vẫn dễ tổn thương trước khủng hoảng.

Các chuyên gia nhận định rằng để đạt mục tiêu chấm dứt nghèo vào năm 2030, cần:

• Tăng cường hợp tác quốc tế và huy động tài chính toàn cầu
• Thúc đẩy chuyển đổi xanh và bền vững
• Ứng dụng công nghệ số để mở rộng cơ hội tiếp cận dịch vụ và thị trường
• Đảm bảo công bằng trong phân phối nguồn lực và quyền lợi

Bối cảnh hiện nay đòi hỏi sự kết hợp giữa chính sách quốc gia và sáng kiến toàn cầu, cùng sự tham gia của khu vực tư nhân và xã hội dân sự, nhằm đảm bảo mọi người đều được hưởng lợi từ phát triển bền vững.

Tài liệu tham khảo

1. World Bank. Poverty Overview. https://www.worldbank.org/en/topic/poverty/overview
2. United Nations Development Programme (UNDP). Human Development Reports. https://hdr.undp.org/
3. Oxford Poverty and Human Development Initiative (OPHI). Multidimensional Poverty Index. https://ophi.org.uk/
4. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). Climate Reports. https://www.ipcc.ch/
5. United Nations Sustainable Development Goals. Goal 1: No Poverty. https://sdgs.un.org/goals/goal1